Familia Non Sagrada — ​o masońskiej symbolice świątyni Gaudiego

— Co widzisz?—  wskazuje mi sklepienie nad ołtarzem.

— Trójkąt  — odpowiadam.

— Czego to symbol?

— Boga  — mówię bez namysłu, jesteśmy przecież w kościele.

— I co jeszcze widzisz? — unosi palec nieco wyżej.

— Koło.

— A więc co to jest? — pyta, spoglądając na mnie uważnie. Patrzę na Alberta z lekkim zdziwieniem i odpowiadam wolno i bez przekonania — Jeśli połączymy oba symbole, otrzymamy koło wpisane w trójkąt, czyli... oko, Oko Opatrzności?… Przegrzebuję w głowie symbolikę, którą pamiętam z historii literatury i zajęć o Biblii, ale do głowy przychodzą mi tylko znaczenia religijne, o które, jak mi się wydaje wcale nie pyta. Alberto daje mi kolejną wskazówkę, wspominając motyw trójkąta poza kontekstem chrześcijańskim.

— No tak!... — wreszcie coś zaczęło mi świtać — Jednodolarówka! Gaudi?... — pytam z niedowierzaniem.

— Tak, ale nie tylko. Prosiłbym Cię zatem o dyskrecję. Będziesz tutaj pracować jako przewodnik i oprowadzać klientów, których Ci przyślemy. To, co usłyszysz ode mnie, nie może wyjść poza mury tej świątyni, nie pytaj o wiele. Mówię Ci o tym na wstępie, dlatego że byliśmy zmuszeni już pożegnać kilka osób.

Tak wyglądał dzień drugi w Sagradzie Familii. W ten niekonwencjonalny sposób rozpoczęło się szkolenie, do którego przystąpiłam zaraz po podpisaniu kontraktu. Pierwszy dzień w Sagradzie był nawet jeszcze dziwniejszy.

Przyszłam rano na rozmowę kwalifikacyjną z moim curriculum vitae, tak jak zostałam o to poproszona w ostatniej wiadomości. Tymczasem po krótkim przywitaniu się z inżynierem Sagrady Familii, odpowiedzialnym za rekrutację nowych przewodników, usłyszałam, że zaistniała sytuacja awaryjna i muszę oprowadzić jedną rodzinę z Holandii.

— Kiedy?

— Teraz.

Nie zdążyłam już powiedzieć nic więcej, ponieważ obok zjawili się uśmiechnięci Holendrzy, owiani aurą beztroskiego urlopu, a ja zostałam im przedstawiona jako asystentka przewodnika. Stwierdziłam, że podłość rozmów kwalifikacyjnych w Hiszpanii nie zna granic, ale nie pozostaje mi nic innego, jak podjąć rzucone mi wyzwanie i wykonać pierwsze zadanie w terenie. Zeszliśmy do krypty, w której notabene nigdy wcześniej nie byłam. Narastało zatem ogólne napięcie oraz moja nieadekwatność wobec sytuacji, natomiast nie miałam zbyt wiele do stracenia; ewentualnie (oprócz przyszłej pracy), kompromitację przed ludźmi, których nie znałam i prawdopodobnie nigdy więcej już nie zobaczę. Rozejrzałam się szybko po krypcie i dostrzegłam punkt mojego ratunku – makietę przedstawiającą ukończoną Sagradę Familię. Podeszłam do gabloty z otuchą i zaczęłam opowiadać o przyszłych planach budowy i symbolice wież.

— A więc będzie łącznie osiemnaście wież, dwanaście ma symbolizować Dwunastu Apostołów, cztery nieco wyższe – Ewangelistów, nad kryptą, w której się teraz znajdujemy będzie wieża Maryi i na samym środku najwyższa wieża Jezusa, która będzie mierzyła 170m… Tak wtedy będzie to najwyższy kościół na świecie… Kiedy ukończą? Na razie jest 60% Sagrady, buduje się już ponad 130 lat, raczej nieprędko… Sami architekci nie są w stanie przewidzieć dokładnie daty, chociaż optymistycznie wspomina się o 2026 roku, czyli w setną rocznicę śmierci architekta...

Po chwili dołączyła do nas inna grupa, na moją zgubę, hiszpańskich sióstr zakonnych, które przyjechały zwiedzić bazylikę. Okazało się, że „asystentka” będzie tłumaczyć symultanicznie Holendrom informacje na temat krypty (a przy okazji sama się dowie, co tam jest...). Kiedy podczas wydającej się nie mieć końca prezentacji na temat sceny zwiastowania i świeczników zaprojektowanych przez Gaudiego, już prawie zaczęłam utożsamiać się z moją nową rolą, inżynier, który był sprawcą całego wydarzenia, nagle wybiegł. Za nim pobiegła ochrona i pracownicy parafii oraz portier. Ja natomiast zostałam sama z siostrami zakonnymi i Holendrami, którzy, tak jak ja, absolutnie nie rozumieli, co się dzieje. Pozostało mi się uśmiechnąć, stanąć nad grobem Gaudiego i snuć długą opowieść na temat jego nagłej śmierci....

Jak się później okazało, ktoś próbował wykraść naczynia liturgiczne z zakrystii. To tylko jeden z niewielu incydentów, które miały miejsce w Sagradzie Familii, jak mi później powiedziano.

— Do krypty obecnie turyści nie mają wstępu, ponieważ kilka lat temu została podpalona przez jedną z osób zwiedzających i spłonęła cała zakrystia. Z kolei przy wejściu do Sagrady, strażnicy sprawdzają nam torby, ze względu na to, że wiele razy policja otrzymała fałszywe alarmy dotyczące podłożenia bomby w bazylice. Jeśli będziemy chcieli wjechać na wieżę, zostaniemy poproszeni o zostawienie dużych toreb i plecaków w przechowalni. Też nie bez powodu. W 2013 roku członkowie Greenpeace’u zwiesili się z wież Sagrady Familii na znak protestu przeciwko zatrzymaniu trzydziestu aktywistów w Rosji. Aby móc uczestniczyć we mszy w bazylice (które zresztą odbywają się niezwykle rzadko) należy otrzymać zaproszenie od arcybiskupa, a to również z przyczyn bezpieczeństwa; w Sagradzie miały miejsca wszelkiego rodzaju manifestacje, od ultraprawicowych po feministyczne. Pewnie sam Gaudi nie przypuszczał, że będzie tyle szumu wokół jego budowli, która tak naprawdę zaczęła żyć własnym życiem.

— Rozumiem, że chcesz mnie przestraszyć… — zwróciłam się do Alberta — To taki typowy zabieg rekrutacyjny…

— Wspominam o tych wszystkich wydarzeniach, aby ci uzmysłowić, jak emblematycznym miejscem jest kościół zaprojektowany przez Gaudiego. To najczęściej odwiedzany zabytek, nie tylko w samej Barcelonie, ani nawet Katalonii, ale w całej Hiszpanii. Jeśli dojdzie tam do jakiegoś kontrowersyjnego wydarzenia, z całą pewnością ukaże się to w mediach na całym świecie.

— Pomimo, że nawet nie jest ukończony… Właśnie, wyjaśnisz mi, dlaczego budowa trwa aż tyle czasu?

— Po pierwsze większość planów i makiet uległa zniszczeniu podczas wojny domowej w Hiszpanii, trwają zatem prace nad rekonstrukcją tych projektów, brakuje obliczeń, wzorów... Po drugie Sagrada Familia powstaje tylko z datków wiernych, czyli opłat za wejście, ponieważ taka była wola Gaudiego. Budowa tego kościoła nie może być zatem sponsorowana przez rząd.

Nie wiedziałam, na ile jest prawdą kwestia finansowania Sagrady Familii, nigdy też się nie dowiedziałam, czy faktycznie zaistniała sytuacja awaryjna, czy po prostu podstawiono mi grupy. Faktem jest, że być może nie do końca obiecujący, ale taki był mój początek zagłębienia się w szczegóły pracy Gaudiego, którego sylwetka stała się dla mnie obiektem studiów badawczych na wiele miesięcy. Najbardziej interesowała mnie ta część, która nie została dopowiedziana i którą zwykle pomija się w tekstach dotyczących architektury modernistycznej. Ta część otoczona dziwnością, której namiastkę miałam okazję poznać podczas, jakkolwiek mało zachęcającej, „rozmowy kwalifikacyjnej”, skłoniła mnie do dalszych poszukiwań. Pewnie znacie to uczucie, kiedy im bardziej zawiła i tajemnicza wydaje wam się historia, tym mocniej pragniecie ją poznać.

Pamiętam, jak poproszono mnie o przetłumaczenie na język polski krótkiej broszurki o Gaudim, aby mogła być później dostępna w Sagradzie Familii. Zauważyłam, że wersja angielska w znaczący sposób różni się od hiszpańskiej i nie mam tu na myśli zmian, jakie niesie za sobą każde tłumaczenie, tj. różnic językowych czy odmiennej interpretacji. W hiszpańskim tłumaczeniu brakowało po prostu całych akapitów, np. o „hulaszczym trybie życia” Gaudiego w młodości. Ze względu na to, że nie wskazano mi przekładu priorytetowego, mogłam zdecydować, którego tłumaczenia się trzymać, natomiast musiałam ustalić ich wiarygodność. Pierwsze pytanie, jakie sobie zadałam brzmiało: dlaczego nie ma jednolitej wersji dotyczącej życia Gaudiego? Domyślałam się, że najwyraźniej nie było to w interesie osób, które tym kościołem zarządzają bądź których ta budowla reprezentuje. Skąd takie przypuszczenia? Otóż od 1992 trwa proces beatyfikacyjny Gaudiego, a niektóre aspekty jego biografii nie do końca wpisują się w wymagania, aby proces został pozytywnie rozpatrzony. Wybielanie biografii znanych postaci jest zjawiskiem na tyle powszechnym, że nie byłam bardzo zdziwiona, natrafiwszy na źródła potwierdzające, że oczywiście nie chodziło tylko o jego bujną młodość, lecz także o fakt, że w młodości był republikaninem i antyklerykałem. Jednak nad tym epizodem też można by było ewentualnie przejść. Natomiast kolejny fakt, o którym nie wspomniano dotyczył radykalnego zwrotu w życiu Gaudiego. Z większości publikacji o architekcie, dowiemy się, że po odrzuconych zaręczynach, zwrócił się ku religii. To po części prawda, ale zanim do tego doszło, Gaudi zaczął się zajmować alchemią i sztukami ezoterycznymi. To był też okres, w którym zacieśnił się jego związek z masonerią.

Moje skojarzenia z masonerią przed rozpoczęciem pracy w Sagradzie były dość trywialne, pamiętałam raczej wzmianki o pisarzach należących do lóż masońskich, księży straszących z ambony inwazją masonów, czy dziadka snującego konspiracyjne teorie. Pozostawiło to w mojej pamięci wyobrażenie o masonerii, bardziej zbliżone do legendy o smoku wawelskim czy kamieniu filozoficznym, niż o faktycznie istniejącej grupie społecznej. Był to temat pojawiający się tylko w konkretnych środowiskach i ze względu na otoczkę niesamowitości, jaką owiane są ryty masońskie funkcjonował raczej jako fantazmat. Pewnie spora część osób czytających ten artykuł ma podobne skojarzenia. Brak odpowiedniej wiedzy na temat masonerii oraz rzetelnych studiów i badań na temat faktów i symboliki w kontekście Sagrady Familii (zwłaszcza w języku polskim), skłoniły mnie do napisania tego tekstu. Oczywiście skupiłam się tylko na małym wycinku, który jest mi dostępny i który mogę opisać oraz potwierdzić. To, co chcę przekazać, nie ma na celu zdyskwalifikowania informacji, które do tej pory zostały nam przedstawione, a jedynie powinno uzupełnić życiorys Gaudiego i dać szerszą perspektywę na temat architektury modernistycznej. Niewykluczone jednak, że pewne elementy wydadzą nam się wręcz sprzeczne.

Na wstępie wyjaśnijmy z czego wynika enigmatyczność wolnomularstwa. Przede wszystkim łączy się z faktem, że masoneria ma charakter ezoteryczny, przyjmując definicję, że ezoteryka zajmuje się głównie rozwojem duchowym i jest wiedzą dostępną osobom uprzywilejowanym, czyli wtajemniczonym. Wiedza tajemna (łac. scientia occulta) przeznaczona jest zatem dla osób, które przeszły inicjację (w tym przypadku masońską). Pośród wielu tematów, którymi zajmuje się masoneria, istnieje spora część zagadnień zaczerpniętych z filozofii, jak choćby idea doskonalenia duchowego. Jednak przynależność do lóż masońskich antropozofów, gnostyków, okultystów czy nawet magów, spowodowała, że wokół masonerii rozrosła się cała sieć legend i teorii spiskowych, przez co zmarginalizowano jej realną siłę oddziaływania i wpływ na szereg sfer życia społecznego. Obecnie większość lóż ma podejście racjonalistyczne i adogmatyczne, czego skutki można prześledzić, analizując politykę poszczególnych krajów (np. Francji). Pomimo, że w obrębie wspólnoty masońskiej istnieje zakaz dyskusji o polityce, religii czy ideologii, to jednak z uwagi na stanowiska, jakie zajmują jej członkowie, idee wolnomularstwa będą się odzwierciedlać we wszystkich wspomnianych obszarach. Należy tutaj zwrócić uwagę, że pierwszorzędnym wymogiem masonów, jest bycie człowiekiem wolnym i posiadanie godnego zawodu, a więc istotne są pełnione przez nich funkcje. Sama etymologia masonerii pochodzi właśnie od francuskiego terminu francs mestiers („wolne zawody”), który odnosił się do rzemieślników będących ludźmi wolnymi i cieszącymi się specjalnymi względami. Jeśli chodzi o zasięg wpływów masonerii, to według danych Wielkiej Loży Hiszpańskiej, obecnie liczy ona 3 tys. członków, natomiast szacuje się, że na całym świecie jest ok. 6 mln masonów, połączonych ze sobą siecią zależności. Zazwyczaj potrafią rozróżnić osoby przynależące do wolnomularstwa i te spoza kręgu masonerii. Każdy członek stowarzyszenia jest w stanie rozpoznać znaki masońskie, na przykład te, które odnajdziemy w architekturze Gaudiego.

Zajmijmy się teraz symboliką Sagrady Familii, ponieważ dzieło Gaudiego mówi samo za siebie, o czym zaświadczają słowa architekta: „Cały świat odnajdzie w świątyni coś swojego: rolnicy widzą kury i koguty; naukowcy znaki Zodiaku; teolodzy genealogię Jezusa, jednak prawdziwe znaczenie znają tylko kompetentni i nie powinno się go upowszechniać.”

Bez wątpienia symbole, którymi posłużył się Gaudi, są głęboko zakorzenione w tradycji chrześcijańskiej, co zauważymy już począwszy od rozplanowania trzech fasad: Narodzenia, Pasji, i Chwały. Fasada Narodzenia podzielona jest na trzy portale: wiary, nadziei i miłości. Wszystkie one przedstawiają sceny związane z narodzeniem i wczesnym dzieciństwem Jezusa. Fasada Męki Pańskiej pokazuje natomiast stacje Drogi Krzyżowej, zgodnie z wizją Gaudiego, ale także z widocznym wpływem Subirachsa – rzeźbiarza, który zajął się fasadą po śmierci Gaudiego.

Przyjrzyjmy się bliżej fasadzie Męki Pańskiej, a dokładnie scenie pocałunku Judasza. Po lewej stronie, tuż przy Jezusie, widzimy tablicę z 16 numerami (kwadrat ma 4 kolumny i 4 rzędy). Bez względu na to, jak będziemy sumować te liczby (pionowo, poziomo, ukośnie, czwórkami etc.) zawsze otrzymamy ten sam wynik 33, czyli wiek, w którym umarł Jezus. Jest to kwadrat magiczny, mający 310 kombinacji arytmetycznych, które zawsze dadzą nam ten sam wynik. Ponadto dwie liczby się powtarzają: 10 i 14. Jeśli je zsumujemy (10+10+14+14) to otrzymamy wynik 48, dokładnie tyle ile wynosi zsumowany matematycznie napis INRI, przeliczając alfabet łaciński (9 + 13 + 17 + 9= 48). Ten kryptogram będzie miał jednak jeszcze jedno wyjaśnienie. Liczba 33 ma duże znaczenie również w tradycji masońskiej i symbolizuje 33 stopnie masonerii. Dla potwierdzenia, jak ważna dla Gaudiego będzie symbolika cyfr, wystarczy policzyć schody prowadzące do krypty. Okaże się, że będzie ich dokładnie 33.

Zwróćmy uwagę na kolejny element fasady Pasji – motyw labiryntu, który znajduje się na ścianie po prawej stronie od drzwi. W symbolice chrześcijańskiej labirynt umieszczony na posadzkach kościołów średniowiecznych symbolizował „przejście”  – rozumiane jako śmierć i odrodzenie bądź jako droga prowadząca do Jerozolimy. Tego typu labirynt znajduje się np. w katedrze w Chartre we Francji. Wierni, przechodząc ten labirynt na kolanach, nie musieli już odbywać pielgrzymki do dalekich miejsc. Labirynt w symbolice masońskiej symbolizuje inicjację, czyli wstąpienie do społeczności masońskiej. Nie bez powodu, kiedy wchodzimy na stronę internetową Wielkiej Loży Hiszpanii, wyświetla nam się zdjęcie kręconych schodów, na kształt niekończącej się spirali przypominającej labirynt.

Zostańmy przy fasadzie Męki Pańskiej i zwróćmy uwagę na symbol znajdujący się nad wejściem. Są to dwa trójkąty, które przybierają formę Alfy i Omegi, pierwszej i ostatniej litery alfabetu, Początku i Końca. Jednak nietypowy kształt, jaki nadał im Gaudi odsyła nas do atrybutów mistrzów masonerii (Super Excelente Maestro i Maestro Elegido), czyli  m. in. do cyrkla i węgielnicy, które oprócz kolejnych stopni wtajemniczenia oznaczają właściwie ukierunkowane życie.

Jeśli chodzi o fasadę Narodzenia, to odnajdziemy w obrębie portalu miłości znaki zodiaku: Barana, Byka, Bliźnięta, Raka, Lwa i Pannę. Trudno już będzie nam pogodzić je z Ewangelią, a szerzej z chrześcijaństwem, które krytycznie odnosi się do horoskopów, wskazując na ich pogańskie pochodzenie. Możemy pokusić się o wytłumaczenie, że te gwiazdozbiory były obecne na niebie podczas narodzenia Jezusa, z drugiej jednak strony wskazywałoby to na zdeterminowanie losu Chrystusa przez konstelacje gwiazd. W ikonografii masońskiej znaki zodiaku mają kluczową rolę i są symboliczną reprezentacją Wszechświata, dlatego też umieszcza się je w świątyniach masońskich np. na sklepieniu czy na dwunastu kolumnach (na wzór świątyni Salomonowej).

A teraz wróćmy do pytania Alberta o koło i trójkąt. Oko Opatrzności jest częstym motywem w ikonografii wolnomularskiej i symbolizuje Wielkiego Architekta Wszechświata, czyli Absolut. Absolut w filozofii masońskiej nie definiuje jednak konkretnego Boga, może być nim zarówno Bóg chrześcijański, jak i Allah, wymogiem jednak wielu lóż masońskich jest wiara w Pierwszą Przyczynę. W przypadku Gaudiego tego typu symbolika będzie łączyła się oczywiście z Bogiem chrześcijańskim. Trzeba jednak dopowiedzieć tutaj, że w XVII wieku nastąpił zwrot od wolnomularstwa operatywnego do wolnomularstwa filozoficznego, a budowę świątyń zaczęto utożsamiać z samodoskonaleniem jednostki ludzkiej i tworzeniem “świątyni duchowej”, a więc również następuje przemianowanie roli człowieka w kontekście religii.  

Skupiłam się tylko na najbardziej klarownych symbolach, natomiast moglibyśmy w Sagradzie Familii odnaleźć wiele innych tj. pelikan, drzewo życia, owoce granatu, salamandra etc., jednak ze względu na możliwość odczytania ich dwojako (mają swoje znaczenie w religii katolickiej), pomijam ich omówienie. Potwierdza się jednak stara zasada, że najłatwiej jest ukryć daną rzecz, stawiając ją na widoku.

Wszystkie argumenty dotyczące symboliki Sagrady Familii wskazują na to, że Gaudi należał do loży masońskiej w Barcelonie, która była zresztą siedzibą najprężniej działających członków masonerii, nie odnajdziemy natomiast dokumentu potwierdzającego jego związku z wolnomularstwem ze względu na tajny charakter stowarzyszenia. Można natomiast wymienić inne przesłanki wskazujące na związek Gaudiego z masonerią. Architekt pochodził z Reus, czyli kolebki masonerii w XIX wieku. Ponadto jego mecenas i przyjaciel Eusebio Güell też był znanym masonem i akurat na ten temat możemy odnaleźć dokumentację . Jak podkreśla historyk Carlos Masa, markez Monteleón przytacza w swoim dzienniku, że w Parku Güell odbywały się zebrania masonów, na które uczęszczał także Gaudi. Przypadek architekta Sagrady Familii nie jest odosobniony, wystarczy przyjrzeć się sylwetkom innych modernistów tj. Jujola czy Berenguera i przeanalizować budynki, które zaprojektowali. Przykładów atrybutów masońskich, tak klarownych jak węgielnica i cyrkiel, odnajdziemy w modernistycznej Barcelonie bardzo wiele. Świadomość tego może dać nam pełniejszy obraz epoki oraz stosunków społecznych, które ówcześnie panowały.

Związek katalońskiego modernizmu z masonerią był tak silny, że nie bez powodu Kościół nigdy nie będzie nazywać Gaudiego modernistą. O ile z punktu widzenia masonerii każdy z jej członków powinien wierzyć w Pierwsza Przyczynę, czyli Wielkiego Architekta Wszechświata, to z punktu widzenia Kościoła Katolickiego nie ma możliwości połączenia wiary chrześcijańskiej i przynależności do masonerii. W czasach Gaudiego obowiązywało w Kościele prawo mówiące, że każda osoba przynależąca do wspólnoty masonów podlega ekskomunice. Odnajdziemy w kodeksie prawa kanonicznego z 1917 kanon 2335 mówiący:

„Kto się zapisuje do sekty masońskiej lub stowarzyszeń działających przeciwko Kościołowi podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa, zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej”. Ponadto w 1983 roku pojawiła się deklaracja Kongregacji Nauki Wiary stwierdzająca, że wierni należący do stowarzyszeń masońskich są w stanie grzechu ciężkiego. Deklaracja sformułowana pod kierownictwem ówczesnego kardynała Josepha Ratzingera, została zaakceptowana przez Jana Pawła II i obowiązuje do dzisiaj.  Natomiast 7 listopada 2010 roku świątynia pokutna Świętej Rodziny Sagrada Familia została konsekrowana przez papieża Benedykta XVI do statusu bazyliki mniejszej.

W obecnej sytuacji społeczno-politycznej fakt, że Gaudi  zostaje podnoszony do rangi świętego, i to świętego katalońskiego, ma również swoje znaczenie. Gaudi stał się bowiem nienaruszalnym symbolem całej Katalonii, a jego dzieło Sagrada Familia jest rozpoznawalne na całym świecie. Jeśli nawet budynki przez niego zaprojektowane zostałyby zniszczone, jego świetność pozostanie w pamięci ludzi, a jeśli dodamy do tego świętość (po beatyfikacji być może przyjdzie czas na kanonizację), Gaudi stanie się ikoną niezniszczalną, której, idąc dalej, ani Madryt, ani Unia Europejską nie będą mogły dosięgnąć. W tym kontekście możemy zrozumieć doniosłość problemu niewygodnej biografii Gaudiego, która mogłaby zrujnować jeden z najważniejszych mitów Katalonii. Pytanie tylko, komu przysłuży się zapełnienie historii fałszywą mitologią: odbiorcom dzieł Gaudiego? Kościołowi? Czy samym Katalończykom?

Bibliografia:

Albert Fargas, Simbología del templo de la Sagrada Familia, Barcelona 2011, tłum. autorka tekstu.

Carlos Mesa, Planeta Insólita, Barcelona 2015.

Codex Iuris Canonici, Pii X Pontificis Maximi iussu digestus, Benedicti Papae XV auctoritate promulgatus,

kięga V. Przestępstwa i kary, kan. 2235.